به گزارش سرویس مسجد پژوه پایگاه تخصصی مسجد؛ اگرچه هدف اصلی بنای مسجد، ایجاد مکان خاصی برای عبادت و راز و نیاز با خداوند متعال است و علت نامگذاری آن به مسجد این است که جایگاه سجده و تواضع در پیشگاه خداوند متعال است؛ اما نباید از جنبه‌های دیگر مسجد غافل گردید. با نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام و پس از آن، درمی‌یابیم که مسجد از آغاز پیدایش تاکنون به عنوان مرکز مهمی برای انجام رسالت رسول خدا (ص (منشأ تحولات، خدمات و پایگاهی برای ابلاغ پیام‌های الهی به شمار می‌رفته است. در حال حاضر نیز مسجد در زمینه‌های مختلف دارای فعالیت‌های گسترده است و هر قدر این فعالیت‌ها و کارکردها از تنوع بیشتری برخوردار باشد مسلما از جذابیت و اقبال بیشتری برخوردار شده و مورد استقبال گسترده‌تری از سوی تمامی اقشار جامعه، به ویژه قشر جوان قرار خواهد گرفت که نتیجه آن افزایش اعتقادات مذهبی و باورهای دینی، گذران مفید اوقات فراغت در محیط کاملا سالم اسلامی و مذهبی، ایجاد نشاط و مشارکت اجتماعی و... در سطح جامعه است.
مسأله چیست؟
چنانچه نگاهی به فعالیت‌های مساجد در طول سالیان اخیر بیاندازیم بدون تردید می‌توان به این نتیجه رسید که رفته رفته برخی از مساجد با نقش و کارکردهای خود که در زمان انقلاب و قبل از آن داشته، فاصله گرفته‌اند. کم کم کارکرد بعضی مساجد به خواندن نماز جماعت در سه وعده و در برخی مساجد دو وعده ظهر و مغرب تبدیل شده و در بقیه ایام سال درب مساجد به روی تمامی علاقمندان بسته است. به عنوان مثال به جز در موارد معدودی از جمله در هنگام انتخابات و روز رأی‌گیری خبری از کارکرد سیاسی در مسجد نیست و یا در تمامی ایام محرم و صفر برای بازخوانی قیام و فلسفه قیام امام حسین و یا عزاداری برخی مساجد فعالیت آنچنانی ندارند. مراسم جشن و سرور مردم در ایام ولادت و اعیاد مذهبی و ملی عموما در تکایا و حسینیه‌ها برگزار می‌شود، تعدادی از مساجد برای اوقات فراغت میلیون‌ها جوان برنامه‌ای ندارند.
در این نوشتار مختصر تلاش می‌شود ضمن مرور کوتاهی بر کارکردهای مساجد برای شروع مجدد و حداقلی این کارکردها راه‌کارهایی ارائه شود.
کارکردهای مساجد
گرچه پرداختن به تمام ظرفیت‌های مسجد در این نوشتار نمی‌گنجد؛ اما در اینجا به معرفی برخی از کارکردهایی که هم اکنون در بسیاری از مساجد قابل اجرا است اما بنا به دلایلی به آنها بی‌توجهی می‌شود، می‌پردازیم.
۱-کارکرد آموزشی: روزگاری مسجد، یگانه پایگاه مهم آموزشی در کشورهای اسلامی بود، اما امروزه متأسفانه مسئله آموزش هدفمند و صحیح در بسیاری از مساجد کم رنگ شده و مناسب است با برنامه‌ریزی و متناسب با امکانات موجود و استفاده از کارشناسان، برنامه‌هایی از قبیل: آموزش احکام و قرآن، مخصوصا برای بانوان و نوجوانان و پاسخ به سوالات و... برگزار گردد.
۲- کارکردهای فرهنگی: پس از نقش عبادی و آموزشی، نقش فرهنگی در بین دیگر نقش‌ها و کارکردهای مسجد، دارای بیشترین اهمیت است. گرچه امروزه مراکز آموزشی و فرهنگی گسترش یافته است؛ اما نباید از این کارکرد مهم مسجد غافل شد. از جمله ابعاد و کارکردهای فرهنگی مساجد می‌توان به: برگزاری جلسات شبی با قرآن، مسابقات کتابخوانی اشاره کرد که می‌توان با حمایت مسئولین به اجرا درآورد. همچنین حضور امام جماعت مدتی قبل و بعد از نماز در مسجد برای پرسش و پاسخ، مشاوره و... شرایط ویژه‌ای برای رشد فرهنگی مردم به وجود می‌آورد.
۳-کارکردهای تبلیغی: هدف از تبلیغ، رشد و افزایش معرفت دینی مردم و آشنا کردن آنان برای ادای وظایف دینی و اسلامی است. با رجوع به سیره تبلیغی رسول خدا(ص) مشخص می‌شود که شاید هیچ پایگاهی به اندازه «مساجد» در تبلیغ اسلامی ایفای نقش ننموده باشد؛ از زمان رسول خدا(ص) تاکنون اذان، نماز، وعظ و خطابه، انس با قرآن و فرهنگ اهل‌بیت(ع) از مهم‌ترین برنامه‌های مساجد بوده و هست.
اما باید توجه داشت که در زمان کنونی برخی سخنرانی‌های طولانی علاوه بر اینکه موجب خروج بسیاری از مساجد می‌شود، نتیجه‌ای در پی نخواهد داشت، از این رو به نظر می‌رسد باید سخنرانی‌ها مخصوصا سخنرانی‌های هفتگی و مستمر بسیار کوتاه، پرمحتوا، جذاب و حتی‌المقدور به صورت پرسش و پاسخ صورت پذیرد. در سیره پیامبر اسلام(ص) می‌بینیم که آن حضرت برای جلوگیری از خستگی شنوندگان فقط برخی از روزها موعظه می‌فرمود. همچنین آن حضرت دیگران را نیز به آسان گرفتن در تبلیغ و موعظه سفارش می‌کردند.
۴- کارکرد اخلاقی: در طول تاریخ کلاس‌های ویژه اخلاق (فردی، اجتماعی، خانواده و...) در اوقات تعطیل و فراغت عمومی توسط علمای گذشته در مساجد برگزار می‌شده است. هم اکنون نیز چنین برنامه‌ای در برخی شهرهای بزرگ و کوچک با استفاده از اساتید و روحانیون مجرب و اخلاق‌مدار - که گرایش عمومی مردم به آنان بیشتر است- برگزار و مورد استقبال قرار گرفته است. مناسب است هرهفته یا ماهی یکبار چنین برنامه‌ای - متناسب با استقبال مردم- در ضمن برنامه‌های مسجد گنجانده شود. همچنین بیان احادیث و نکات اخلاقی «چند دقیقه‌ای» از ائمه هدی و زندگانی بزرگان دین، بین دو نماز مغرب و عشا بسیار اثرگذار و جذاب است.
۵- کارکرد اجتماعی: اساس دین اسلام بر اجتماعی بودن قرار گرفته است تا انسان را از زندگی فردی و عزلت برهاند. به همین جهت می‌بینیم اسلام گوشه‌نشینی و تنهایی همراه با راز و نیاز – اعتکاف - را نیز در میان جمع، آن هم در مسجد جامع مورد سفارش قرار می‌دهد.
اصولا یکی از علل تأکیدات پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع): بر حضور در نماز جماعت به صورت صفوف فشرده و منسجم، ایجاد روحیه تعاون در میان نمازگزاران و افزایش بعد اجتماعی در کنار انجام اعمال عبادی است و این حضور می‌تواند از هرج و مرج و عنان گسیختگی که جامعه به مرور زمان دچار آن می‌شود، جلوگیری کند و تشکیل این اجتماعات در این مکان مقدس باعث می‌شود تا مومنین از تذکر و ارشاد عالمان و مبلغان دینی بهره‌مند شوند.
از سوی دیگر با نمایش همبستگی و پیوستگی مسلمانان در مسجد، همدلی و همراهی آنان همه روزه اعلام می‌گردد. همچنین مسجد عامل مهمی برای آشنایی مومنین و اطلاع از حال یکدیگر و کمک در وقت نیاز و دعا در وقت گرفتاری است. همچنین مسجد پایگاهی نیرومند در جهت انفاق و خیرات در راه خدا و برطرف کردن نیاز نیازمندان و مرکز مبارزه با ظلم حاکمان جور و انسجام نیرو و امکانات به منظور تداوم مبارزات و حفظ دستاوردها و پیروزی‌ها به شمار می‌رفته و می‌رود. بنابراین کارهایی مانند جمع‌آوری کمک برای نیازمندان، پرداخت وام، اعطای خدمات درمانی، اقدامات برای تسهیل ازدواج جوانان، برنامه‌ریزی برای عیادت و سرکشی از بیماران مخصوصا بیماران اهل مسجد و اموری از این قبیل، همگی از مصادیق تعاون بر «بر و تقوا» است.
۶- کارکرد سیاسی: یکی از کارکردهای مهم مسجد، کارکرد سیاسی است که از زمان رسول خدا(ص) بر آن تأکید شده و هم اکنون نیز اهمیت آن به خوبی مشاهد می‌شود. بر همین اساس، آن حضرت پس از بنیان‌گذاری نظام اسلامی، به منظور دخالت مسلمانان در شیوه حکومت و آگاه ساختن آنان با اهداف سیاسی اسلام، مسجد را که مرکزی عمومی و محل تجمع مسلمانان برای ادای فرایض دینی بود، به عنوان پایگاه حکومت و نهاد سیاسی اسلام برگزید. در دوره‌های بعد نیز کارکرد سیاسی مسجد ادامه یافت و بیشتر امور سیاسی آن روز مانند معرفی مسئول و کارگزار حکومت، مراسم بیعت با وی، عزل و نصب استانداران، سایر کارگزاران و... در مسجد صورت می‌گرفت.
در دوران انقلاب اسلامی ایران نیز پس از بعد اعتقادی و عبادی، پررنگ‌ترین و بارزترین بخش کارکرد مسجد در بخش سیاست بوده است؛ چرا که مساجد در آگاهی و بیداری توده‌ها در دوران قبل و بعد از انقلاب اسلامی نقش موثری داشته‌اند و هم اکنون نیز استعمارگران جهان از مسجد، بیش از هر نهاد انقلابی دیگر می‌ترسند.
امام خمینی(ره) در تبیین بعد سیاسی مسجد می‌فرمایند: «اما راجع به اسلام، شروع کردند تبلیغات کردن به اینکه اسلام یک مکتبی است .... که مربوط به دعا و ذکر و یک روابطی مابین مردم و مابین خالق است، اسلام به حکومت کاری ندارد، به سیاست کاری ندارد، این را آن قدر تبلیغات کردند که در جامعه خود روحانیت هم به خورد آنها هم دادند که بسیاری از آنها هم همین اعتقاد را پیدا کردند... که روحانی مسجد برود و نماز بخواند، درس بگوید و مباحثه بکند و آن آداب شرعیه را به مردم نشان دهد. آنها دیدند که نماز روحانیون و نماز اسلام هیچ به آنها ضرر ندارد، هر چه می‌خواهند نماز بخواهند».
۷-کارکرد رسانه‌ای: یکی از نیازهای مهم بشر، وسایل ارتباطی است تا انسان‌ها را از اخبار مهم مطلع ساخته و آنان را در حوادث به یاری یکدیگر طلبیده و از حمله دشمنان آگاهی داده، آنان را آماده دفاع نماید. دین مبین اسلام از ۱۴۰۰ سال پیش این نیاز را در نظر گرفته و مکانی به نام «مسجد» را به عنوان پایگاه ارتباطی بسیار مهم در افزایش پیوندهای انسانی و توسعه فرهنگی اسلام معرفی کرده است. به همین دلیل کارکرد رسانه ارتباط جمعی با همه تحولات تکنیکی، زمانی قرین توفیق قلمداد می‌شود که بتواند عمیق‌ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب برقرار سازد که این ویژگی نیز در مسجد یافت می‌شود.
هر چند ممکن است چنین تلقی شود که با وجود وسایل ارتباط جمعی پیشرفته امروزی، این نقش مساجد، اهمیت قبلی خود را از دست داده است؛ ولی به دلیل گسترش مساجد در تمامی نقاط شهری و روستایی از یک سو و از سوی دیگر، حرمت، قداست و معنویت خاصی که مسجد نزد مسلمانان دارد، مساجد نقش مهم و غیرقابل انکار خود را در این کارکرد ایفا کرده است.
۸- کارکرد روانی (روحی): اضطراب و نگرانی یکی از بزرگ‌ترین ابعاد زندگی انسان و آرامش یکی از گمشده‌های مهم بشر است که همواره در جست‌وجوی آن بوده و هست و از آغاز زندگی برای یافتن آن تلاش داشته است.
قرآن کریم با جمله‌ای کوتاه و پرمغز، مطمئن‌ترین و نزدیک‌ترین راه را برای رسیدن به آرامش نشان داده: «الا بذکرالله تطمئن‌القلوب»؛ «بدانید که یاد خدا آرامش بخش دلها است» (رعد/۸۲) همچنین می‌فرماید: (هوالذی انزل السکینه فی قلوب‌المومنین لیزدادو ایمانا مع ایمانهم)؛ « او کسی است که آرامش را در دل‌های مومنان نازل کرد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند» (فتح/۴(
در بررسی آیات و روایات این نکته مهم به دست می‌آید که مسجد بهترین مکان برای آرامش قلب‌ها و پناهگاهی برای زندگی متلاطم شهری به شمار می‌آید. آمار نشان دهنده آن است که آرام‌ترین انسان‌ها افرادی هستند که با قرآن، نماز، مسجد و دعا مأنوس می‌باشند و در همه امور به خدا توکل می‌کنند و آری مسجد بهترین محل اقامه نماز و ذکر و یاد خداست و خود این مکان به انسان آرامش می‌دهد.
همچنین حضور مستمر در مسجد سبب می‌شود که انسان از دلبستگی به دنیارهایی یابد و به منبع اصلی فیض الهی وصل شود. این حالت روحی، سبب تعالی و نشاط روح می‌گردد.
راهکارها و توصیه‌ها:
با توجه به اینکه در حال حاضر در برخی مساجد به کارکردهای برشمرده فوق توجه یا توجه کافی نمی‌شود لذا برای برون رفت از شرایط فعلی و به سرانجام رساندن کارکردهای حداقلی برای مساجد راهکارها و توصیه‌های زیر پیشنهاد می‌شود:
۱-مساجد در شهرها و محلات، در مرکز فعالیت‌های اجتماعی و محل تلاقی محورهای ارتباط قرار گیرند و مراکز تجمع مردم با مسجد ارتباط نزدیک داشته باشند.
۲-دامنه فعالیت زمانی مساجد باید دائمی باشد و فضای شبستان برای عبادت و علم آموزی به روی مردم گشوده شود. البته این دامنه زمانی دائمی برکات دیگری نیز به همراه دارد مثلا گاهی محلی برای استراحت موقت مسافران می‌شود و گاهی محل سازماندهی مردم در برابر آسیب‌ها و حوادث است.
۳-در طراحی مساجد به این نکته توجه شود که ارتباط مساجد با خارج از مسجد از طریق حیاط‌هایی باشد که واسطه میان کوچه و شبستان مسجد است. چرا که بسیاری از فعالیت‌های جنبی در این فضا شکل می‌گیرد و حریمی میان مکان عبادت و سایر فعالیت‌ها است.
۴- معماری مساجد باید از سادگی و استحکام لازم برخوردار بوده و با سبک ایرانی اسلامی بنا شوند تا بیشتر مورد استقبال اقشار مختلف مردم قرار گیرند.
۵- مساجد باید از امکانات و فناوری‌های مناسب برای اجرای برنامه‌های آموزشی، فرهنگی و هنری با رعایت شئون مسجد استفاده کنند. پیوند مسجد با سایر مراکز آموزشی و فرهنگی می‌تواند به حل این مساله کمک کند.
۶- مساجد توسط مردم اداره شوند و اهالی آن اعم از نوجوانان، جوانان و متخصصین در تصمیماتی که برای آینده آن گرفته می‌شود نقش داشته باشند.
۷- برنامه‌ریزی برای مساجد، به همه کارکردهای مسجد توجه و تسری پیدا کند تا تمامی گروه‌های سنی اعم از پیر و جوان از آنها بهره‌مند شوند.
۸- نقش روحانی در مسجد نقش ممتازی است، وجود امام جماعت واجد شرایط روح و مایه حیات مسجد است و برای شناسایی، جذب و نگهداشت چنین روحانی باید تلاش کرد.
۹- مسجد باید رابطه خود را با نسل نو به ویژه نخبگان جامعه برقرار و مستحکم نماید و در شادی و غم آنها شریک باشد.
١٠- آبادانی و نگهداری مسجد وظیفه همگانی است و هرکس به میزان توفیق و توان خود باید در آن سهیم باشد.
١١-مسجد در هر محله مایه‌ی وحدت، رشد، بالندگی، خیر و برکت و پناهگاه مردم است، برای رسیدن به این هدف باید از ظرفیت مراکز، دستگاه‌ها و توان گسترده و پایان‌ناپذیر مردم بهره بگیریم.
١٢-روشن است برای تحقق موارد فوق نقش مراکز رسیدگی به امور مساجد، ائمه محترم جمعه و جماعات، هیات‌های امنا، بسیج و کانون‌های فرهنگی هنری مساجد مهم و برجسته بوده و ایفای این نقش در سایه همدلی و همکاری است.
به قلم حجت‌الاسلام و المسلمین حمید رضا ارباب سلیمانی
منبع: ایسنا