به گزارش سرویس مسجد پژوه پایگاه تخصصی مسجد؛ سئوال اصلی این است که راههای تحقق معنویت و آموزههای عاشورایی چه می باشد و چگونه می توان به ترویج و نشر این ارزش ها، از طریق نهاد ها و سازمان های فرهنگی رسانهای پرداخت و چگونه میتوان از طریق خویشتن شناسی ، خانواده ، دیگران مهم(significance others) و یا گروههای همسالان(peer group) به انتقال درست فرهنگ عاشورایی پرداخت.
تبیین راههای تحقق فرهنگ عاشورایی و تحلیل کارکردی از وضعیت مطلوب شیوههای انتقال ارزش ها در جامعه هدف این مرقومه است. از آنجایی که نقش راههای تحقق اهداف فرهنگی به اندازه مدیریت وسیاست مهم هستند؛ بی توجهی به آن باعث شده است که راههای تحقق آن را باتوجه به ظرفیت انسانی نشناسیم و در نتیجه، پیوستگی لازم در زمینه انتقال ارزش های فرهنگی در جامعه ایجاد نشود.
هرجامعه ای براساس فرهنگ خویش به حیات خویش ادامه می دهد و در جامعه اسلامی ما که آموزه های شیعی جایگاه اساسی دارند ، چهارپایه اساسی قرآن کریم ، سنت ، عقل وحدیث زمینه معنویت بخشی والهی شدن را فراهم می سازند.
معنویات و یا ارزش های فرامادی ، ارزش هایی هستند که در هرجامعه ای بسته به ماهیت آن جایگاه اساسی در زندگی مردم دارند. در جامعه اسلامی ما که ماهیت معنوی آن برگرفته از کلام خدا ، سیره پیامبر ، رفتار علوی و قیام عاشورایی امام حسین (ع) تنظیم شده است ، زمینه ای را فراهم می سازد که بتوان به تحقق معنویت امیدواربود.
عاشورا چیست ؟عاشورا در فرهنگ ما در جهت تحقق معنویت فقط یک حادثه نیست، یک فرهنگ است برای اجرای امربه معروف ونهی از منکر . ملت ما برگرد در ودیوار این حرکت امام حسین(ع) فرهنگ ساخته و به آن به عنوان یک حادثه نمی نگرد . بلکه واقعه ای است که برای ما شور وشعور را باهم گره زده است و تبدیل به یک آموزه ماندگار کرده است. آموزهای که انسان ساز و حرکت آفرین است و معنی بخش زندگی. زندگی یک مسلمانِ شیعهِ حسینی ، متاثر از قیام امام حسین (ع ) است. این قیام، فرهنگ عاشورایی ما را شکل میدهد و با این تفسیر، عاشورای واقعی ما در ایام محرم ، شکل می گیرد.
عاشورا یک حرکت فرهنگی معنوی برای اجرای احکام خدا برروی زمینی است که براثر نادرستی های قوم پلید یزید و معاویه و ابن ملجم ، به بیراهه رفته و فلسفه عاشورا وآموزه های عاشورا، با این مقدمات شکل می گیرد.
در بررسی واقعه ای که در روز عاشورا رخ می دهد به نوعی با یک جوشش و طغیان روبرو هستیم که همانند هر جوشش انسانی شکلی از عشق در آن وجود دارد. کمیت و کنترل پذیری این عشق ، معمولا مبهم و غیر قابل تعیین است؛ بطوریکه گاهی رستگاری را نیز می توان از بیدادگری و ستمگری قومی دیگر نتیجه گرفت؛ با این وصف نمی توان طغیان و شورش بر آرزومندی مادی و انکار هستی خویش را دلیلی بر حقانیت یک واقعه تاریخی برای الگو شدن دانست. طغیان یا فتحی تمام است همراه با ویرانگری و یا شکستی تلخ همراه با نابود شدن و این بهیچوجه امری حسابگرانه نیست.«ابن اثیر» در کتاب «نهایه» میگوید: «عاشورا یک اسم اسلامی است» و «ابن درید» هم عاشورا را رسم اسلامی می داند .در «مجمع البحرین» نیز آمده است: «عاشورا یک اسم اسلامی است» آنچه پیش از به شهادت رسیدن حضرت امام حسین علیه السلام بود این بود که هم پیامبر اسلام(ص) و هم حضرت علی علیه السلام شهادت امام حسین علیه السلام را در کربلا پیشگویی کرده بودند و حتی امام حسین علیه السلام نیز شهادت خود را پیشگویی کرده بود و به برخی از پیامبران پیشین هم شهادت آن حضرت وحی شده بود، ولی پیش از اسلام ، دهم محرم را عاشورا نمی گفتند. ولی پس از آنکه حضرت امام حسین علیه السلام در کربلا به شهادت رسید، آن روز در میان مردم به روز عاشورا معروف گردید و شیعیان علی علیه السلام آن روز را روز عزا و عزاداری قرار دادند.شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان میگوید: روز دهم ماه محرم، روز شهادت امام حسین است، روز مصیبت و حزن ائمه اطهار و شیعیان آنان است و شایسته است که شیعیان در این روز مشغول کارهای دنیوی نگردند و مشغول گریه و نوحه باشند و زیارت عاشورا بخوانند (خبرگزاری ج ا ایران ).نمود دیگری که می توان در گفت و شنودهای این روز دریافت، فتح خویشتن و تاکید بر آزاده بودن است. بنحوی که فتح خویشتن به عنوان یک موجود کاملا مختار و آزاد بسیار سخت تر از کارزاری است که در آن با دشمن رویارو در حال جنگ هستیم. در واقع این اولین نماد عقلانی و اخلاقی این روز است که می توان با تکیه بر آن و ادعای نتیجه اخلاقی آن در دراز مدت، پاسداشت عاشورا را توجیه کرد. اما پرسش اساسی این است که رهیافت ما از این روز برای رسیدن به چنین هدفی چگونه می تواند باشد؟ آیا تنها با زنده نگاه داشتن نام یک روز می توان امید داشت که نتیجه متصور آن ، روزی بارور شود؟ دومین نماد قابل اعتنای این روز، فرمان به کشتن و کشته شدن است. ما در روز عاشورا به یک پارادوکس اساسی مکتبها حتی انسان محور هم بر میخوریم که “آیا می توان فرمان به کشتن یک انسان داد؟”
شاید خیلی ها بخواهند برای این پرسش اساسی ، ادامه ای بتراشند و بگونه ای پرسش را ادامه دهند که اگر انسانی بخواهد تو را بکشد و یا موجودیت نوع بشر را به تهدید اندازد چطور؟ اما باید گفت که منظور ما از پرسش «آیا می توان فرمان به کشتن یک انسان داد؟» صرفا همین پرسش است نه بیش از این و آنچه از پاسخ ما برای این سئوال مدنظر است نوع نگاه آن مکتب به انسان است.
به عنوان پیشفرض می پذیریم که هیچ انسانی حق کشتن انسان دیگر را ندارد. چون مرتبه هر کدام از ما در هستی یک مرتبه همسان با همنوع ما است و هستی او به هیچوجه در گستره اختیارات اخلاقی ما قرار نمیگیرد که بخواهیم در مورد موجودیتش تصمیم بگیریم.
اهداف قیام امام حسین (ع)
امام حسین (ع) به منظور انجام دادن یک واجب عظیم از واجبات دین که آن واجب عظیم با هیچ کس قبل از امام حسین (ع) انجام نداده بود، قیام کرد . واجبی که در بنای کلی نظام فکری و ارزشی و عملی اسلام جای مهمی دارد(مقام معظم رهبری ،208:1387).
هدف قیام امام حسین (ع) بازگرداندن جامعه اسلامی به خط صحیح است منتهی این قیام به حکومت نمی رسد ؛ به شهادت می رسد .(همان ، 214)
شهادت امام حسین (ع) روح تازه ای در اسلام دمید و تن ها را از رخوت و سستی خارج کرد و چابک و چالاک نمود (شهید مطهری ، 270:1387).
آموزه های عاشورا
آموزههای این روز بزرگ فراوانند و دراین مقال قصد توضیحی برای آن نیست و فقط طرح راههای تحقق ذکر می شود .
احیای سنت امربه معروف و نهی از منکر
خدامحوری و خداجویی
مبارزه در راه تحقق عدالت
آمیختن کارفرهنگی با ایثارو از خودگذشتگی
مبارزه با استبداد و خود رایی
احیای حکومت اسلامی
افشای باطل
عزت و مبارزه با طاغوت
برنامه ریزی و عمل به تکلیف (محدثی ، 286:1387)
حمایت از حقوق مردم و راضی بودن از خدا(همان ، 290)
راههای تحقق معنویت: تحلیل جامعه شناختی
سه امر مهم در تحقق اهداف مهندسی فرهنگی اثرگذارند که می توان آنها را هدف گذاری صحیح ،مدیریت و کارامدی اعضا و راههای تحقق اهداف دانست . در این مرقومه فقط به راهها توجه می شود.
وقتی به راههای تحقق اشاره می شود ، تمامی راهها و وسایلی است که یک جامعه می تواند به سمت مطلوبیت و ارزش هایی که بر آن تکیه می کند، حرکت کند. این حرکت فقط میتواند از طریق چیزی که در جامعه شناسی به آن ، آژانس های جامعه پذیری گفته می شود، گفت .
راههای تحقق معنویت ، گاهی به برنامه اشاره دارد که می توان به برنامه ریزی ، سیاستگذاری ، هدف مندی ، مخاطب شناسی و... اشاره کرد. گاهی به عوامل اشاره دارد که می توان نقش عوامل موثر بر آنها را لیست نمود. اما گاهی این تحقق، توجه به آژانس های جامعه پذیری و فرهنگ سازی است که دراین مرقومه به چند عامل اشاره می شود.
از دیدگاه جامعه شناسان و روان شناسی اجتماعی ، آژانس های جامعه پذیری نقش اساسی در تحقق اهداف فرهنگی جامعه دارند که ما در جهت این موضوع که کاربرد آموزشی تحقق معنویات را دارد ، اشاره می کنیم .
مهندسی فرهنگی که گام حساب شده و سنجیده برای تحقق بهینه ارزش ها در جامعه است ، زمینه ای را فراهم می سازد که یکی از مهمترین ارزش های فرهنگی ما شیعیان به کرسی واقعیت بنشیند.مهندسی فرهنگی ، یکی از زمینه های اساسی را برای تحقق ارزش ها بایستی به راههای تحقق این اهداف توجه داشته باشد. راههایی که زمینه را برای اجرایی شدن اهداف فراهم می سازد.
بر اساس اهمیت موضوع ، این راههای تحقق را می توان به سه دسته خرد ، میانه و کلان تقسیم کرد که در تحقق آموزههای عاشورایی موثر است .این سه سطح جدا از یکدیگر نیستند وتفکیک این سه سطح فقط به منطور تحلیل کارکردی است که نشان داده شود که چگونه می توان تصوری از اجزاء در فرایند راههای انتقال ارزش ها در جامعه داشت. انسجام منطقی این سه سطح در کلیت آنهاست که همه آنها به عنوان یک آژانس شناخته شده وبطور مثال می توان اثرات خانواده را خویشتن شناسی دید و یا اثرات رسانه را به عنوان یک راه موثر در همه آژانس های دیگر مشاهده نمود که چگونه رسانههای نوین و یا فراگیر بر مدرسه ، دوستان و یا کانونهای فرهنگی جامعه موثرند.
خویشتن شناسی ، خانواده و گروههای دوستان در سطح خرد قرار می گیرند.
مدرسه ، رسانه و کانون های فرهنگی تربیتی در سطح میانه قرار می گیرند
دولت و حکومت و نهادهای کلان فرهنگی سیاسی در سطح کلان قرار می گیرند.
راههای خرد:
1- خویشتن شناسی و نقش آن در تحقق فرهنگ عاشورایی در جامعه
خویشتن شناسی در صدر همه آموزه ها و راهها قرار دارد و یکی از راههای تحقق معنویت در جامعه ما در حوزه مذهب شیعی است که ما را بر آن می دارد به تفکر در این زمینه پرداخت . خویشتن شناسی فقط به الگوهای فردی در زندگی شخصی نمی پردازد بلکه براساس آموزه های عاشورا، همه شیعیان وظیفه دارند که به زندگی خویش ، براساس فرهنگ عاشورایی نظر کنند. این خویشتن شناسی بر اساس آموزه حرّ که خود را از قوم کفار جدا کرد و به امام حسین (ع) پیوست، گرفته می شود و هم بر اساس حرکت عاشورایی امام حسین (ع ) که بعد از بجای آوردن حج ، جهت زندگی خویش را با سرزمین نینوا تنطیم کرد.
حرّ ، آزاده ای است که به گفتگو با خود پرداخت و تمامی هستی خویش را به عنوان یک معمای بزرگ زندگی در برایر خویش قرار داد و در آخر از شهدای کربلا به حساب آمد. تا مادامی که ندانیم چه می کنیم و به کجا می رویم و از زندگی چه می خواهیم ، نمی توانیم هویت واقعی خود را شکل دهیم. بایستی یاد بگیریم و در زندگی خویش تامل کنیم و به عبارت دیگر، به درجهای از خود آگاهی برسیم که به این سئوالات بدرستی جواب دهیم و گرنه نمی توانیم هویت واقعی خود را شکل دهیم .
نیروهای درونی خود ما در شکل گیری منش و شخصیت ما نقش دارند. این همان نگرشی است که ما را برآن می دارد که خویشتن شناسی را در صدر همه راهها قرار دهیم . قرآن کریم در سوره مائده ، آیه 54 می فرماید «مومنین کسانی هستند که درراه دین از نکوهش و ملامت احدی باک ندارند. این است فضل خدا هرکه را عطا کند و خدا واسع داناست ». این دیدگاه نشان از حرکت ما و گفتگو با خوداست که مارا عاشورایی می سازد و حرکت های عاشورایی را نیز در جامعه ما شکل می دهد.
«ما عروسکهای خیمه شب بازی نیستیم که به نخ هایی که جامعه آنها را می کشد واکنش نشان دهیم. بلکه مجموعه ای از ویژگیها یا مکانیسم های روان شناختی داریم که بوسیلة آنها ماهیت خود و جامعه ما را شکل می دهیم"( شولتز ، 1379 : 205 )
در دیالکتیک میان فرد و جامعه است ، خود به رشد و نمو خود ادامه می دهد . بازی کردن ، کار ،فعالیت داشتن و نمو(رشد) خود در زندگی روزمره در پرورش خود و اجتماعی شدن آن موثر است.
«ما همانی نیست که هستیم بلکه چیزی است که از خویشتن می سازیم. آنچه فرد را می سازد وابسته به اعمال و رفتارهای سازنده ای است که فرد در پیش می گیرد. خود فهمی منوط به نیت باطنی و اساسی تری است که در ساخت و باز ساخت مفهومی منسجم نتیجه بخش برای هویت شخص نقش دارد. (گیدنز 1378 : 112 )
نهایت آن که خود یکی از راههای تحقق معنویت است و این خود به جدال با آموخته های فرد برمی خیزد و اگر از عاشورا درس بگیریم ، حر ، به عنوان یکی از فرماندهان لشکر عاشورا با خود به جدال پرداخت و در آخر، عاشورایی شد.
2- خانواده و نقش آن
خانواده هم هدف تحقق فرهنگ عاشورایی است و هم راه تحقق در جهت ترویج فرهنگ عاشورایی که افراد در آن می زیند و بالنده می شوند. خانواده بنیان زندگی اجتماعی و اولین کانون تربیت فرزندان است. نهاد خانواده، اساسی ترین و اولین محیط اجتماعی شدن است . گرچه تاثیر خانواده امروزه به سبب جابه جایی نقش ها، کم شده است اما هیچگاه این تاثیر از بین نرفته است.در جامعه امروزی، اجتماعی شدن پیش از همه در یک زمینه کوچک خانوادگی رخ می دهد.در بسیاری از فرهنگ ها، عمه ها و خاله ها ،عمو ها یا دایی ها و نوه ها غالباً جز یک خانواده واحد بوده و مراقب کودکان هستند. (گیدنز،1373 :85 ).
نخستین وحدت اجتماعی که انسان بدان علاقه پیدا می کند؛ خانواده است و رشد اخلاق او با محبت و وفاداری به وحدت بزرگتر ها توسعه می یابد تا آن که وطن پهناورش نیز در نظر او تنگ می نماید( کی نیا 1373 : 602 ).
خانواده هم محل کار و هم کانون عبادت، هم دیوان قضا و هم مرکز تعلیم و تربیت برای زندگی متعالی، هم نوعی و شیوه زندگی است. زندگی پر حلاوت و برخودار از تفاهم و تعاون متعالی محض که تنها قانون حاکم بر آن قانون اخلاقی و روانی و محبت و فداکاری است . ( همان ، 602 )
خانواده از راههای مختلف می تواند بر فرهنگ عاشورایی موثر باشد. از اولین راهها ؛ به عنوان یک الگو ، سرمشق فرزندان است . از طریق گفت وگو و مباحثه می توان بر این حرکت عظیم موثر بود. از طریق ، دعوت به شرکت در مراسم و یا از طریق همراهی در حرکت های شورآفرین که نام مشارکت خانوادگی نامیده می شود.
نوع ارتباط نوجوان با والدین در چگونگی شکل گیری هویت دینی آنان موثر است . پژهشهای مختلف نشان می دهد معنویت نیز همچون دیگر آموزه ها ، نیازمند انتقال صحیح است و این خانواده است که می تواند در این زمینه هم نقش اصلی را در کنار راههای مختلف به عهده گیرد.
خانواده به عنوان منابع زندگی نه فقط برای افراد بلکه برای نهادهای اجتماعی به حساب می آید. گروههای نخستین از جمله خانواده، گروه بازی که روابط صمیمانه و احساس در آنها جاری است؛ منابع اصلی برای ایجاد نهادهای اجتماعی شمرده می شوند (توسلی ، 1370 : 298 ).
نقش دیگران مهم و تعمیم یافته در تحقق معنویت در جامعه
«دیگران مهم» (Significant others) یا تاثیر گذار کسانی هستند که شخص به آنان توجهی خاص دارد و ارزیابی آنان، افعال امیال را پاداش می دهد. دیگری تعمیم یافته نیز عبارت از ادغام ارزیابی ها و ارزش های دیگران موثر و به ویژه دیگرانی است که در نزد شخص مرجع محسوب می شوند. (گرث و میلز ،1380 : 140 )
از دیدگاه جامعه شناسان حوزة انتقادی ،دیگران مهم نقش اساسی در اجتماعی شدن افراد دارند. برای درک و شناخت آدمی چهارمفهوم مفید است. این چهار مفهوم تاثیر بسزایی از دیدگاه ما در اجتماعی شده دارند:ارگانیسم ،ساختار روانی ،شخص وخود ساختار منش (1380 : 56 )
از طریق همانندسازی نگرش ها ،علایق، رفتارها و لباس پوشیدن و الگوهای رفتار مادری خود را می گیرد. از دیدگاه «ماوسن »، همانندسازی با تقلیدصرفاً تکرار واکنشهای مشخص وقابل مشاهدة دیگران است حال آنکه همانند سازی ظریف است که به موجب آن کودک الگوهای کلی و گسترده تفکر را درونی می کند. همانند سازی نشان دهندة پیوند عاطفی شدید کودک با شخص است که با او همانند سازی کرده حال آنکه تقلید چنین نیست از دیگر جوانب مهم همانند سازی ادراک کودک از شباهت بین خود و شخص دیگر است ووقتی کودک به این شباهت پی برد این اعتقاد در او ایجاد می شود که با آن الگو خصوصیات مشترک دارد.
در جامعه ما ، تحقق معنویت به بزرگان و یا افراد تاثیرگذار برمی گردد که به عنوان الگو در نظام خانواده آمد وشد دارند و رسانه بایستی به این مهم در تحقق معنویت بپردازد. این الگوهای به ظاهر کوچک ، ارزشسازهای واقعی هستند که بایستی در حوزه تربیت دینی به آن توجه داشت . ادامه دارد ....
(گزیده مقاله فرهنگ عاشورا و راهکارهایی برای تحقق معنویات در جامعه/محمد حسن آغاز )
فهرست منابع :
ـ بدار ، لوک و دیگران ، (1380) روان شناسی اجتماعی ، ترجمه دکتر حمزه گنجی ، تهران : نشر ساوالان
- مقام معظم رهبری ( خامنه ای ، سیدعلی) (1387) درس ها و عبرت های عاشورا ، تهران :پژوهشکده تحقیقات اسلامی
- خدایاری‌فرد، محمد، (1380) مسایل نوجوانان و جوانان، تهران: مجلة انجمن اولیاء و مربیان.
ـ جنکینز ، ریچارد ، (1380) هویت اجتماعی ترجمه تورج یاراحمدی ـ تهران نشر شیرازه .
- چلبی مسعود(1381) بررسی تحربی نظام شخصیت درایران تهران :وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی
- رجایی ، فرهنگ (1382) مشکله هویت ایرانیان امروز ، تهران:نشرمرکز
- ریتزر جورج (1374)نظریه های جامعه شناسی دوران معاصر تهران :نشر علمی
- شرفی ، محمد رضا (1379)جوان وبحران هویت تهران :نشر سروش.
- کاستلز ، مانوئل (1380) عصر اطلاعات ، جلد دوم ، ترجمه حسن چاوشیان ، تهران :
گیدنز ، آنتونی ، (1373) ، جامعه شناسی ، ترجمه منوچهر صبوری ، تهران : نشر نی .
ـ گرث ، هانس وسی رایت میلز (1380) منش فرد و ساختار اجتماعی ، ترجمه اکبر افسری ، تهران : نشر آگه
ـ همیلتون ، ملکه ، (1377) جامعه شناسی دین ، ترجمه محسن ثلاثی، تهران : نشر تبیان
ماوسن ، پل هنری و دیگران (1368) ، رشد شخصیت کودک ، ترجمه مهشید پاسایی ، تهران : نشر مرکز
-محدثی ، جواد (1387)درس ها وپیام های عاشورا ، تهران :پژوهشکده تحقیقات اسلامی
- مطهری ، مرتضی (1387) حماسه حسینی ، تهران :پژوهشکده تحقیقات اسلامی